般若波羅蜜多心經

日本法隆寺貝葉是目前所知最古老的梵文本《心經》，現收藏於東京博物館。相傳此本原為迦葉尊者手寫，後由菩提達摩傳給慧思禪師，再經由小野妹子於推古天皇十七年（西元609年）傳入日本[18]。淨嚴和尚於1694年以梵文悉曇體手寫抄錄。穆勒（Max Muller）於1884年轉寫成天城體及羅馬拼音，傳至歐美國家。1957年及1967年，孔睿校訂梵文本。

巴黎，菲爾（H. L. Feer）校訂之梵文本。原本現藏於法國國家圖書館，Catalogue No.967，為梵藏漢蒙滿五本對照本，其梵文為蘭札文體。

在敦煌出土了《唐梵翻對字音般若波羅蜜多心經》，根據此本還原了梵文本。此外，尼泊爾保存了八種梵文版本。

日本(原來在法隆寺現在在)東京國立博物館藏兩片貝葉經鈔本，第一頁加上第二頁第一行是略本心經。

伯希和收集的梵文心經，現藏於法國國家圖書館。

歐陽詢書心經。

集王羲之書《聖教序》所附心經

趙孟頫書心經。

中國歷史上，至宋朝為止，可考的至少有8次漢譯，現存7本。

其中以玄奘法師漢譯本流通最廣，共260字。其譯本內容約有20處與今日所見的梵文本不同。日本通行的漢譯本共262字，比中國通行本多了2字，即「遠離一切顛倒夢想」中的「一切」。

另有兩譯本，一曰唐三藏法師義淨三藏譯《佛說般若波羅蜜多心經》（至「即說咒曰」同玄奘譯），一曰東天竺國沙門法月三藏譯《般若波羅蜜多心經》，二者只見於《日本大藏經》(第35巻 P354-355)中野達慧所編《梵漢般若心經異本集》。

其中義淨本在咒語後有一段描述讀經功效的流通分,[22]，然而此段亦見於敦煌寫本 Or.8210/S.4406, [23] (內容大同小異)且不屬於經文本身, 是敦煌心經抄本的一種題記, [24] 因此不能將此本看作是一種譯本；法月譯本收於法月「重譯本」之後，相信是誤會了「重譯」二字的意思（《大正藏》註：重＝奉詔，唯「重譯」也可解作「輾轉翻譯」，如《史记．卷六十．三王世家》：「遠方殊俗，重譯而朝，澤及方外。」）而為好事者所造的「初譯本」(經後註云：大唐國青龍寺東塔院經本，並無註明為初譯）。二者《大正藏》俱未收錄。

依藏文本漢譯的有：

• 《大內譯般若波羅蜜多心經》、清康熙據西藏番字舊本譯。依此版本，雍正皇帝御製《摩訶般若波羅蜜多心經》藏滿蒙漢對照版，雍正元年十二月初八日製成。
• 1948年貢噶呼圖克圖（1893-1957）於上海依藏文本作漢譯本《薄伽梵母智慧到彼岸心經》。

1994年方廣錩依《敦煌遺書》的《心經》異本作修訂本《般若波羅蜜多心經》[25]。

依梵文本所造的漢字音譯本有：

• 敦煌遺書S2464號「觀自在菩薩與三藏法師玄奘親教授梵本不潤色·《唐梵翻對字音般若波羅蜜多心經》」[26]，及S5648號。白石真道曾將此本還原成梵文。
• 房山石經藏不空漢字音譯本[27]。福井文雅曾將此本還原成梵文
• 房山石經藏慈賢漢字音譯本[28]。福井文雅曾將此本還原成梵文
• 宋·蘭溪大覺禪師，漢字音譯本[29]。此本於西元1246年（宋·寬元四年），蘭溪大覺禪師自中國傳到日本。
• 《玄奘感觀音親授記梵文心經》，此本引自愣嚴解冤釋結道場儀，為明清時期雲南阿吒力僧常用之科儀，不為歷代《大藏經》所收，底本藏於雲南圖書館[30]

德格版《西藏大藏經》中，有兩種明顯不同的譯本。其一是由印度堪布無垢友（梵Vimalamitra）及譯師寶車（藏Rin chen sde）比丘所翻譯，經名《佛母般若波羅蜜多心經》，歸入續部。另一版本，經名《聖佛母般若波羅蜜多心經》，譯者佚名，歸入般若部。均為廣本。

敦煌藏文文獻中，有第三種藏譯本，經名《聖般若波羅蜜多心經》，為略本，收錄在《敦煌大藏經》中，有20種抄本，內容大致相同。

༄༅། །རྒྱ་གར་སྐད་དུ། བྷ་ག་ཝ་ཏི་པྲ་ཛྙ་པ་ར་མི་ཏཱ་ཧྲི་ད་ཡ། །བོད་སྐད་དུ། །བཅོམ་ལྡན་འདས་མ་ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ཕྱིན་པའི་སྙིང་པོ། བམ་པོ་གཅིག་གོ །འདི་སྐད་བདག་གིས་ཐོས་པ་དུས་གཅིག་ན། །བཅོམ་ལྡན་འདས་རྒྱལ་པོའི་ཁབ་བྱ་རྒོད་ཕུང་པོའི་རི་ལ་དགེ་སློང་གི་དགེ་འདུན་ ཆེན་པོ་དང་། །བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའི་དགེ་འདུན་ཆེན་པོ་དང་ཐབས་ཅིག་ཏུ་བཞུགས་ཏེ། །དེའི་ཚེ་བཅོམ་ལྡན་འདས་ཟབ་མོ་སྣང་བ་ཞེས་བྱ་བའི་ཆོས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས་ཀྱི་ཏིང་ངེ་འཛིན་ལ་སྙོམས་པར་ཞུགས་སོ། །ཡང་དེའི་ཚེ་བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་སེམས་དཔའ་ཆེན་པོ་འཕགས་པ་སྤྱན་རས་གཟིགས་དབང་ཕྱུག་ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ཟབ་མོའི་སྤྱོད་པ་ཉིད་ལ་རྣམ་པར་བལྟ་ཞིང་ཕུང་པོ་ལྔ་པོ་དེ་དག་ལ་ཡང་རང་བཞིན་གྱིས་སྟོང་པར་རྣམ་པར་བལྟའོ། །དེ་ནས་སངས་རྒྱས་ཀྱི་མཐུས། །ཚེ་དང་ལྡན་པ་ཤཱ་རིའི་བུས་བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་ཆེན་པོ་འཕགས་པ་སྤྱན་རས་གཟིགས་དབང་ཕྱུག་ལ་འདི་སྐད་ཅེས་སྨྲས་སོ། །རིགས་ཀྱི་བུ་གང་ལ་ལ་ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ཕྱིན་པ་ཟབ་མོའི་སྤྱོད་པ་སྤྱད་པ་འདོད་པ་དེས་ཇི་ལྟར་བསླབ་པར་བྱ། །དེ་སྐད་ཅེས་སྨྲས་པ་དང་། བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་སེམས་དཔའ་ཆེན་པོ་འཕགས་པ་སྤྱན་རས་གཟིགས་དབང་ཕྱུག་གིས་ཚེ་ དང་ལྡན་པ་ཤཱ་ར་དྭ་ཏའི་བུ་ལ་འདི་སྐད་ཅེས་སྨྲས་སོ། །ཤཱ་རིའི་བུ་རིགས་ཀྱི་བུའམ། རིགས་ཀྱི་བུ་མོ་གང་ལ་ལ་ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ཟབ་མོའི་སྤྱོད་པ་སྤྱད་པར་འདོད་པ་དེས་འདི་ལྟར་རྣམ་པར་བལྟ་བར་བྱ་སྟེ། །ཕུང་པོ་ལྔ་པོ་དེ་དག་ཀྱང་རང་བཞིན་གྱིས་སྟོང་པར་རྣམ་པར་ཡང་དག་པར་རྗེས་སུ་ བལྟའོ། །གཟུགས་སྟོང་པའོ། སྟོང་པ་ཉིད་གཟུགས་སོ། །གཟུགས་ལས་སྟོང་པ་ཉིད་གཞན་མ་ཡིན། སྟོང་པ་ཉིད་ལས་ཀྱང་གཟུགས་གཞན་མ་ཡིན་ནོ། །དེ་བཞིན་དུ་ཚོར་བ་དང་། །འདུ་ཤེས་དང་། འདུ་བྱེད་དང་། རྣམ་པར་ཤེས་པ་རྣམས་སྟོང་པའོ། །ཤཱ་ཏིའི་བུ། །དེ་ལྟར་ཆོས་ཐམས་ཅད་སྟོང་པ་ཉིད་དེ། མཚན་ཉིད་མེད་པ། མ་སྐྱེས་པ། །མ་འགགས་པ། དྲི་མ་མེདཔ། དྲི་མ་དང་བྲལ་བ་མེད་པ། །བྲི་བ་མེད་པ། གང་བ་མེད་པའོ། །ཤཱ་རིའི་བུ། དེ་ལྟ་བས་ན་སྟོང་པ་ཉིད་ལ་གཟུགས་མེད། ཚོར་བ་མེད། །འདུ་ཤེས་མེད། འདུ་བྱེད་མེད། རྣམ་པར་ཤེས་པ་མེད། མིག་མེད། རྣ་བ་མེད། སྣ་མེད། ལྕེ་མེད། ལུས་མེད། ཡིད་མེད། གཟུགས་མེད། སྒྲ་མེད། དྲི་མེད། རོ་མེད། རེག་བྱ་མེད། ཆོས་མེད་དོ། །མིག་གི་ཁམས་མེད་པ་ནས་ཡིད་ཀྱི་ཁམས་མེད། །ཡིད་ཀྱི་རྣམ་པར་ཤེས་པའི་ཁམས་ཀྱི་བར་དུའང་མེད་དོ། །མ་རིག་པ་མེད། །མ་རིག་པ་ཟད་པ་མེད་པ་ནས་རྒ་ཤི་་མེད། །རྒ་ཤི་ཟད་པའི་བར་དུའང་མེད་དོ། དེ་བཞིན་དུ་སྡུག་བསྔལ་བ་དང་། ཀུན་འབྱུང་བ་དང་། འགོག་པ་དང་། ལམ་མེད། ཡེ་ཤེས་མེད། ཐོབ་པ་མེད། མ་ཐོབ་པའང་མེད་དོ། །ཤཱ་རིའི་བུ། དེ་ལྟ་བས་ན་བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་རྣམས་ཐོབ་པ་མེད་པའི་ཕྱིར། ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ཕྱིན་པ་ལ་བརྟེན་ཅིང་གནས་ཏེ་སེམས་ལ་སྒྲིབ་པ་མེད་པས་ སྐྲག་པ་མེད་དེ། ཕྱིན་ཅི་ལོག་ལས་ཤིན་ཏུ་འདས་ནས་མྱ་ངན་ལས་འདས་པར་མཐར་ཕྱིན་ཏོ། །དུས་གསུམ་དུ་རྣམ་པར་བཞུགས་པའི་སངས་རྒྱས་ཐམས་ཅད་ཀྱང་ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ཕྱིན་པ་ལ་བརྟེན་ནས་བླ་ན་མེད་པ་ཡང་དག་པར་རྫོགས་པའི་བྱང་ཆུབ་ཏུ་མངོན་པར་རྫོགས་པར་སངས་རྒྱས་སོ། །དེ་ལྟ་བས་ན་ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ཕྱིན་པའི་སྔགས། རིག་པ་ཆེན་པོའི་སྔགས། བླ་ན་མེད་པའི་སྔགས། མི་མཉམ་པ་དང་མཉམ་པར་བྱེད་པའི་སྔགས། མི་རྫུན་པས་ན་བདེན་པར་ཤེས་པར་བྱ་སྟེ། ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ཕྱིན་པའི་སྔགས་སྨྲས་པ། ཏདྱ་ཐཱ། ག་ཏེ་ག་ཏེ་པཱ་ར་ག་ཏེ་པཱ་ར་སཾ་ག་ཏེ་བོ་དྷི་སྭ་ཧཱ། ཤཱ་རིའི་བུ་བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་སེམས་དཔའ་ཆེན་པོ་དེ་ལྟར་ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ ཕྱིན་པ་ཟབ་མོ་ལ་བསླབ་པར་བྱའོ། །དེ་ནས་བཅོམ་ལྡན་འདས་ཏིང་ངེ་འཛིན་དེ་ལས་བཞེངས་ཏེ་བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་སེམས་ དཔའ་ཆེན་པོས་འཕགས་པ་སྤྱན་རས་དབང་ཕྱུག་ལ་ལེགས་སོ་ཞེས་བྱ་བ་བྱིན་ནས། ལེགས་སོ། །ལེགས་སོ། རིགས་ཀྱི་བུ། དེ་དེ་བཞིན་ཏེ། ཇི་ལྟར་ཁྱོད་ཀྱིས་བསྟན་པ་བཞིན་དུ་ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ཕྱིན་པ་ཟབ་མོ་ལ་སྤྱད་པར་བྱ་སྟེ། དེ་བཞིན་གཤེགས་པ་རྣམས་ཀྱང་རྗེས་སུ་ཡི་རང་ངོ་། །བཅོམ་ལྡན་འདས་ཀྱི་དེ་སྐད་ཅེས་བཀའ་སྩལ་ནས། ཚེ་དང་ལྡན་པ་ཤཱ་ར་དྭ་ཏིའི་བུ་དང་། བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་སེམས་དཔའ་ཆེན་པོ་སྤྱན་རས་གཟིགས་དབང་ཕྱུག་དང་། ཐམས་ཅད་དང་ལྡན་པའི་འཁོར་དེ་དག་དང་། །ལྷ་དང་། མི་དང་། ལྷ་མ་ཡིན་དང་། དྲི་ཟར་བཅས་པའི་འཇིག་རྟེན་ཡི་རངས་ཏེ། བཅོམ་ལྡན་འདས་ཀྱིས་གསུངས་པ་ལ་མངོན་པར་བསྟོད་དོ། །འཕགས་པ་ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ཕྱིན་པའི་སྙིང་པོ་རྫོགས་སོ། །

最早的英譯本是畢爾（Samuel Beal）於1864年依玄奘漢譯本所譯。

穆勒（Max Muller）於1884年將梵文本轉寫成天城體及羅馬拼音，並首次將廣本及略本梵文心經譯成英文傳至歐美國家。穆勒轉譯時間早，且當時英文的佛教用詞尚未固定，故此譯本以今日標準看並非佳作，但這無損於穆勒在心經研究史上的地位。

1957年及1967年，愛德華·孔茲（Edward Conze）校訂廣本及略本梵文心經，並譯成英文。孔茲是二十世紀歐美研究般若經典最出色的學者，其心經譯本幾乎被當成標準本，地位等同玄奘譯本在漢字文化區的地位。

其他語言譯本多依梵文譯本、玄奘漢譯本、藏文譯本而譯。

• 德譯本：1960年何內等三人（I. B. Horner，D. Snellgrove，A. Waley）依孔睿校訂本及略本梵文心經，譯成德文。1982年法勇比丘（Bhikkhu Dharmaviro）依玄奘漢譯本作德譯本。

• 法譯本：1984年吳其昱依玄奘漢譯本作法譯本。

• 日譯本：1972年松原泰道依梵文本作現代日語譯本[31]。1977年榊亮三郎依法隆寺修訂梵文本作日文意譯本。

1988年白石真道依修訂梵文廣、略本作日譯本。昭和16年，高島米峰、清泉芳嚴依法月、般若共利、智慧輪、施護、法成等漢譯本作日譯本。昭和52年，寺本婉雅依藏文本作日譯本。

• 俄譯本：1989年，切連契耶夫（Terentyev A. A.）作俄譯本。

• 韓譯本：1994年，越祖，宋醉玄著《般若心經講論》，依鳩摩羅什、玄奘、法月等漢譯廣、略本心經作韓文音譯及意譯。

• 越南文：淨行法師依玄奘漢譯本作越文音譯及意譯本。

• 荷译本：Rob Janssen依梵文本作荷兰文译本。

• 泰譯本：2011年，崇聖大乘佛經中泰翻譯組（The Chinese-Thai Mahāyāna Sūtra Translation Project in Honour of His Majesty the King：โครงการแปลพระสูตรมหายานจีน-ไทยเฉลิมพระเกียรติ）依鳩摩羅什、玄奘、法月、般若共利言等、智慧輪、施護、法成等漢譯本作泰譯本。

【羅馬字】

整段話的概略意思是“透過心量廣大的通達智慧，而超脫世俗困苦的根本途徑”。

• “摩訶”：無邊無際的大、心量廣大[33]。比喻宇宙萬物大自然之間的規律與特質，約略相當於中國傳統文化指稱的道與廣義的命。
• “般若”為梵語prajñā音譯，指通達妙智慧；人之所以愚痴，就是因為沒有空性的智慧。讀般若心經，就是為了通達空性的智慧。依大般若經記載，般若為諸法性與相皆不可得。
• “波羅蜜多”為梵語pāramitā音譯，指到彼岸[34]或圓滿成就[35][36]；
• “心”：根本、核心、精髓。一方面表示內容所探討的主體重心，另一方面也表示全篇內容的重要性。
• “經”：字義是線、路、徑，引申為經典。代表前人走過的路途、獨特而深入的經歷或見解，藉口述語言或文字記載來傳承後世，以供人們做為參考指引。

漢傳佛教中《心經》常見的版本為玄奘譯本，共260個字，其經文言簡義豐、博大精深、提綱挈領，直明「第一義諦」，集中展現了般若學的精髓，是大乘佛教出家及在家佛教徒日常背誦的佛經之一。「色即是空，空即是色」一句即出自該部經文，闡明五陰（色受想行識）乃至十八界萬法，與諸法空相（沒有獨立、常存不變的自性）實乃不一不異之中道。

附有標點符號的《般若波羅蜜多心經》硬筆書法紙

經典原文並未附有標點符號。後世對於標點符號的位置有不同的看法。以下的經典是採用了大多數人所接納的版本以方便讀者閱讀[37]。

觀自在菩薩，行深般若波羅蜜多時，照見五蘊皆空，度一切苦厄。舍利子，色不異空，空不異色；色即是空，空即是色。受、想、行、識，亦復如是。舍利子，是諸法空相，不生不滅，不垢不淨，不增不減，是故空中無色，無受、想、行、識；無眼、耳、鼻、舌、身、意；無色、聲、香、味、觸、法；無眼界，乃至無意識界；無無明，亦無無明盡；乃至無老死，亦無老死盡。無苦、集、滅、道，無智亦無得。以無所得故，菩提薩埵，依般若波羅蜜多故，心無罣礙，無罣礙故，無有恐怖，遠離顛倒夢想，究竟涅槃。三世諸佛，依般若波羅蜜多故，得阿耨多羅三藐三菩提。故知般若波羅蜜多，是大神咒，是大明咒，是無上咒，是無等等咒，能除一切苦，真實不虛。故說般若波羅蜜多咒，即說咒曰：“揭諦、揭諦，波羅揭諦，波羅僧揭諦，菩提薩婆訶。” — 玄奘法師译，般若波羅蜜多心經

• 《心經》經文以「觀自在菩薩」開頭，以「菩提薩婆訶」結尾。

• “觀自在菩薩”是釋迦牟尼佛對他的弟子舍利子開示時說的話:“觀想已經獲得菩薩乘果位的大自在菩薩”。

• “薩婆訶”為祝頌語，與經文開頭相呼應。

• “舍利子”即舍利弗，是《心經》全文字詞其中之一。[38]

• 《心經》經文的解釋很多，其中包括有顯教的解釋與密教的解釋。顯義是空性，密義是現觀次第。也有人從科學層面對於「心經」之我見和邏輯學層面進行解釋。